18 Mart 1915 - Çanakkale Şehitlerini Anma Günü'nün 96. Yıldönümü
Yazıya, Türkçülüğün âbide şahsiyeti ATSIZ'ın 18 Mart günü için yazdıklarıyla başlayalım:
Türkiye, Almanya ile ittifak ettikten sonra boğazları kapatmağa mecbur olmuştu. 10 Ağustos 1914’te iki Alman harp gemisi boğazdan içeri girerek bize iltica ettiler. (Bu gemiler satın alınarak Yavuz ve Midilli adı konuldu.) Bu iki gemiyi kovalıyan İngiliz donanması boğazın topları karşısında durdu. Eylülden itibaren boğaz düşman tarafından abluka edildi. Boğazlar kapanınca Rusya, kendi müttefiklerinden ayrılmış oldu. Halbuki Rus ordusunun teçhizatı kötü, cephanesi azdı. Boğazlar açılırsa İngiliz ve Fransızların yardımı ile Rusların milyonluk askerleri silâhlandırılacak ve bu büyük kuvvetle Almanya ezilecekti. Diğer taraftan 1914 teşrinisanisinde Kafkas cephesinde Ruslara karşı başlıyan Türk taarruzu üzerine Rus başkumandanı İngiltere’ye müracaat ederek Türklerin dikkatini başka tarafa çekmek için Türkiye aleyhine bir nümayiş yapılmasını rica etti. Bu suretle uzun müzakerelerden sonra Çanakkale’ye taarruza karar verildi.
Düşman 1915 şubatında Çanakkale’ye deniz hücumları yapmağa başladı. Birkaç defa yapılan bombardımanlardan bazıları oldukça muvaffakiyetli oldu. Fakat boğaz geçilemedi. Bu sıralarda yalnız deniz kuvvetleriyle bu işin başarılamıyacağı anlaşıldığından 60.000 İngiliz ve 17.000 Fransızdan mürekkep bir de ordu hazırlandı. 18 Mart'ta düşman Türk tabyalarını sert bir ateş altına aldı ve düşmanın mayın tarayıcı gemileri Türk torpillerini topladı. Düşman bu suretle ertesi gün kolaylıkla boğazı geçeceğini umuyordu. 17/18 Mart gecesi “Nusret” adındaki Türk mayın gemisi mayın kumandanı Yeniköylü Binbaşı Hafız Nazmi Bey ve geminin süvarisi Tophaneli Kolağası Hakkı Bey kumandasında olarak son kalan 20 kadar Türk torpilini büyük bir cesaretle düşmanın geçeceği yerlere serpti.
Düşman bu hareketi okadar ummuyordu ki oraları projektörle aydınlatmaya bile lüzum görmedi. Eğer Türk gemicilerinin böyle bir fedakârlık yapabileceğini bir an düşünseydi bu harekete engel olabilirdi.
18 Mart 1915’te düşmanın kat’î deniz saldırışı yapıldı.
İngiliz ve Fransızların 316 topuna biz 93 topla karşı koyduk. Akşama kadar süren bu çetin çarpışmada vaziyet bizim için oldukça buhranlı oldu. Umumî seferberlik dolayısıyla orduya gelen en ihtiyar efrat bile hiç olmazsa su taşımak suretiyle vazifelerini yaptılar ve bazıları ezan okuyarak mâneviyatı takviye ettiler. Harpte düşmanın üç zırhlısı ve iki torpitosu torpillere çarparak ve topçu ateşimizle battı. İki zırhlısı da mühim surette zedelendi. Düşmanın insan zayiatı da 2000’den çoktu. Buna karşı biz 3 zabit 22 nefer şehit, 2 zabit 59 nefer yaralı vermiştik. Bu harpte Türk ordusunun cepanesi bitmişti. Eğer ertesi gün düşman yeniden taarruz etseydi belki kazanabilirdi. Fakat yedikleri tokattan mâneviyatları okadar kırılmıştı ki taarruz edemediler. Bu darbe düşmanları mânen çok sarstı. Büyük bir şaşkınlık ve kararsızlık içinde kaldılar. Boğazın dışındaki 77.000 kişilik taze kuvvetlerini karaya çıkararak taarruz edecek yerde mânâsız bir hareket olarak bu kuvveti Mısır’a sevkettiler.[1]
18 Mart (1915) Gününün Anılma Sebebi ve Tarihçesi:
18 Mart günü Çanakkale boğazının geçilememesi, uzun yıllar savaşlar ve topraklar kaybetmiş, artık güçsüz durumda olan ve hatta “Hasta Adam” olarak adlandırılan, Osmanlı devletinin büyük bir başarısı oldu. Tüm Osmanlı coğrafyası bu haberi sevinçle karşıladı. 20. yüzyılın başlarında dünyanın en büyük devletlerini oluşturan İtilaf Devletlerinin (İngiltere – Fransa ve Rusya) 18 Mart günü Çanakkale boğazından geri dönmek zorunda kalması, Türklerin büyük bir zaferi idi. Çanakkale cephesinde bulunan komutanlarımız ve askerlerimiz 9 Ocak 1916’ya kadar 18 Mart günü kazanılan zaferin manevi gücünü hissederek muharebelere devam ettiler… Bu manevi gücü tazelemek amacıyla her yıl 18 Mart günleri anılmıştır.1918 yılına kadar devam eden Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Devleti hala savaşın içerisinde olmasına rağmen 18 Mart'ın ilk yıldönümü olan 1916 yılında dahi askeri bir tören yaparak, bu zaferi diğer cephelerde savaşmaya devam eden askerlerine ve halkına hatırlattı.Her sene 18 Mart günü, hem bu zaferi tüm ulusa hatırlatmak, hem de Çanakkale cephesinde destan yazan tüm şehitlerimizi, gazilerimiz, askerlerimizi ve çok değerli komutanlarımızı anmak amacı ile törenler yapıla gelmiştir.İlk törenin yapıldığı 18 Mart 1916 yılından 2008 yılında 18 Mart’ın 93. yıldönümünde yapılan törenlere bakacak olursak, coşkunun istikrarlı bir şekilde devam etmediğini görürüz. Bazı yıllar çok sönük geçen törenlere karşın bazı yıllarda amacını bile aşan şaşalı törenler yapıldığını görüyoruz. 18 Mart törenlerindeki coşkunun neden böyle istikrarsızlık gösterdiği ise büyük bir muamma... [2]
18 Mart 1927 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi “ŞANLI BİR ZAFER GÜNÜNÜN YILDÖNÜMÜ” başlıklı haber birinci sayfada yer almıştır.
18 Mart 1936 Cumhuriyet Gazetesi(18 Mart Çanakkale ile ilgili hiçbir haber yok)
18 MART 1952 Cumhuriyet Gazetesi “BUGÜN ÇANAKKALE ZAFERİNİN 37. YILDÖNÜMÜNÜ KUTLUYORUZ” başlıklı haber birinci sayfada yer almıştır.
18 Mart 2007 Çanakkale Şehitler Abidesi Tören alanı
I. Dünya Savaşında Çanakkale Cephesi ve 18 Mart
- 29 Ekim 1914 günü Karadeniz de bulunan Osmanlı Donanması, Odesa’yı, Sivastopol’u, Nevorasiski’yi, Kefe’yi bombardıman etti.
- 3 Kasım 1914 günü İngiltere ve Fransa filosu Çanakkale Boğazının giriş tahkimatını bombardımana tuttu.
- 5 Kasım 1914 günü İngiltere, Osmanlı Devletine Resmen savaş ilan etti.
- 6 Kasım 1914 günü Fransa Osmanlı Devletine resmen savaş ilan etti.
- 11 Kasım 1914 günü Osmanlı Devleti İtilaf Devletlerine Savaş ilanı etti. 14 Kasım 1914 günü Osmanlı Devleti Cihâd-ı Ekber ilânında bulundu. Cihâd-ı ekber îlânı sonrasında Istanbul'da Harbiye Nezâreti önünde toplanan kalabalığın elinde Osmanlı bayrağının yanı sıra Kaçar bayrağı da vardır. Sünnî Arablar cihâd çağrısına uymazken, kahpece çeşitli hakaretlere uğrayan Şiî Îrân Türkleri cihâd çağrısına uyuyor.
- 27 Eylül 1914 günü Çanakkale Boğazı, bütün gemi geçişlerine yasaklandı. 7 / 8 Mart 1915 günü 18 Mart günü çok etkili olacak 26 mayınlık 11. mayın hattını Nusrat mayın gemisi Çanakkale boğazına döşedi. (Saat 05.00’dan itibaren Erenköy koyuna 100 metre Aralıklarla 4,5 metre derinliğine 26 adet mayın dökülmüştür.) [3]
İtilaf devletlerinin her biri Osmanlı devleti üzerinde olan menfaatleri peşinde koşuyorlardı. Osmanlı devletine karşı bir sefer yapılması fikrini ilk defa ortaya atan Churchill oldu. İngilizler ve Harbiye Nazırı Kitchener buna taraftar değildi, Çünkü bu sefer için elde yeterli kuvvet yoktu. 38’lik topları olan Queen Elizabeth gibi kuvvetli gemiler ile boğazın açılacağını düşünülüyordu.[4]
Çanakkale, Türklerin maddi manevi kuvvetlerinin en hassas yeri olan İstanbul’a giden istikametti. Bu istikamet aynı zamanda Rusları en kısa yoldan müttefiklerine bağlıyacak bir yoldu. İngilizler boğazın donanma kuvveti açılabileceğini ümit ediyorlardı. İngilizler boğazı işgal edince, zaferi kazandıkları takdirde döktükleri kanların pahasına bu çok önemli geçidi ellerinde tutacaklar ve siyasi emellerinden birine daha ulaşmış olacaklardı.[5]
Çanakkale boğazının sadece donanma ile geçilebilmesi konusunda İngilizler hayale kapılmışlardı. 1807 yılında İngiliz donanması İstanbul önlerine gelmeyi başarmış, Marmara’da fazla kalamayarak geri dönmüştü. 1906 yılında İngilizler bu meseleyi yeniden düşündükleri zaman Boğazın yalnızca donanma ile zorlanmasında bir fayda görmediklerine kanaat getirmişlerdi. Bütün bu tecrübelere rağmen İngiltere’yi başarılı olabileceği konusunda ümitlendiren düşünce ise Osmanlı devletinin Balkan savaşlarındaki yenilgisi, Sarıkamış ve Kanal cephesindeki başarısızlığının etkisi vardı. Onların kanaatine göre İngiliz donanması İstanbul önünde görününce Osmanlı devleti teslim olacak, Balkan Devletleri de İtilaf Devletlerine katılacaktı.[6]
İtilaf Devletleri’nin Çanakkale Cephesindeki Savaşları 11 Ocak 1915 günü Akdeniz donanma komutanı Amiral Carden’in Çanakkale’ye sefer düzenlenmesi ile ilgili planını deniz bakanı Churchill’e sunması ile aktivite kazandı.
13 Ocak 1915 günü İngiliz savaş konseyi Çanakkale’ye düzenlenecek sefer ile ilgili Carden planını kabul etti.
15 Ocak 1915 günü İngiliz Donanma Komutanlığı Akdeniz filosuna Çanakkale seferi için hazırlık emrini verdi. Böylece İngiliz Savunma Bakanı Churchill’in boğazın yalnızca deniz gücü kullanılarak geçilmesi fikri kabul edilerek hazırlıklara başlanıldı.
15 Ocak 1915’te Londra’da toplanan savaş komitesinin deniz gücü ile boğazı geçme planı olarak benimsedikleri Amiral Carden planının evreleri şu şekilde idi:
- Boğazın giriş istihkâmlarının düşürülmesi
- Kepez’e dek olan iç savunma hattının tahribi,
- Boğazın dar kesimindeki istihkâmların düşürülmesi,
- Mayın tarlalarının temizlenmesi,
- Boğazın dar kesimine hâkim olan savunma tertibatının düşürülmesi,
- Donanmanın Marmara’ya girmesi. [7]
25 Şubat 1915 günü Çanakkale boğazı giriş tabyalarını tekrar bombardıman etti ve Çanakkale boğazı giriş bölgesindeki tabyaları susturmayı başardı. Amiral Carden’in planındaki evreleri uygulayabilmek için muharebeler 18 Mart’a kadar da sürdürüldü.
18 Mart 1915 Deniz Muharebesi Kadroları
Türk Cephesi Birlikleri
Çanakkale Boğazı, Müstahkem Mevkii koruması altında idi. Müstahkem Mevki, kolordu yetkisinde ve doğrudan başkomutanlığa bağlıydı. Cevat Paşa Komutasındaki Müstahkem Mevki; 2. ağır topçu tugayı, (3. 4. ağır topçu alayları) Erenköy ağır topçu bölge komutanlığı, (8 ağır topçu alayı, 3. numune ağır topçu ve 4. muhasara topçu taburları) 9. ve 11. piyade tümenleri müstahkem Mevki bağlıları, ikişer istihkâm inşaat ve amele taburu, birer istihkâm, muhabere bölüğü, uçak, ışıldak ve cephane depo müfrezelerinden oluşmakta idi. Komutanlık ayrıca 3. kolordu kuruluşunda olup Eceabat’ta genel ihtiyatta bulunan Kurmay Yarbay Mustafa Kemal komutasındaki 19. Tümene emir vermek yetkisinde idi. [8]
- Müstahkem Mevki Komutanı: Mirliva Cevat Paşa
- Müstahkem Mevki Kurmay Başkanı: Yarbay Selahattin (Adil) Bey
- 19. Tümen komutanı: Kurmay Yarbay Mustafa Kemal
- 2. Ağır Topçu Komutanı: Albay Talat Bey
- 3. Ağır topçu Alay Komutanı: Yarbay Ömer Zeki
- 4. Ağır topçu. Alay Komutanı: Binbaşı Kemal
- Obüs Bölgesi Komutanı: Yarbay Wherle
- 5. Ağır Topçu Komutanı: Yarbay Macit Bey
- Kepez Soğanlı Grubu Komutanı: Binbaşı Hasan Bey
- Mayın Grup Komutanı: Binbaşı Nazmi Bey
- Çanakkale Grubu Komutanı: Yarbay Zeki Bey
- Çanakkale Grubu Komutanı: Binbaşı Kemal
- Kepez Grubu Komutanı: Yüzbaşı Mithat
- Erenköy 8. Ağır Topçu Alay Komutanı: Yarbay Mehmet Zekeriya
- Güney Grubu Topçu Komutanı: Binbaşı Rıfat
- Projektör Sorumlusu: Yüzbaşı Ahmet Hidayet
- Anadolu Hamidiye Tabyası Komutanı: Binbaşı Wossidlo Bischhoff
- Anadolu Batarya Kumandanı: Yüzbaşı Harşel
- Anadolu Hamidiye Tabur komutanı: Yüzbaşı Sırrı Bey
- Rumeli Mecidiye Tabyası Komutanı: Manastırlı Yüzbaşı Hilmi (Şanlıtop)
- Namazgâh tabyası Batarya Kumandanı Üteğmen Kazım Bey
- Dardanos grubu Komutanı: Yüzbaşı Mithat
- Dardanos Bataryası Komutanı Üsteğmen Kilitbahirli Hasan Hulisi Bey
- Dardanos Bataryası Komutanı (Üsteğmen Hasan’ın yerine): Yüzbaşı Muhittin
- Mesudiye Bataryası Komutanı: Yüzbaşı Ahmet Bey
- Orhaniye Tabyası Komutanı: Teğmen Voerman
- Baykuş grubu ( Mesudiye tabya) Komutanı: Binbaşı Hasan
- Seddülbahir Batarya Komutanı: Yüzbaşı Şemsettin (Çamoğlu) Bey
- Nusrat Mayın Gemisi Komutanı: Kidemli Yüzbaşı Hakkı Bey
Birleşik Filo: "Amiral Carden" komutasında kuruldu. 16 Mart'tan itibaren filo komutanı, Amiral De Robeck’tir. 18 Mart günkü kuruluşta ikisi İngiliz biri Fransız olmak üzere üç deniz tümeninden oluşmaktadır.
Filonun Kurmay Başkanı Komodore Roger Keyes,
İkinci Komutan Amiral John De Robeck,
Mondros Üs Komutanı Amiral Rosslyn Wemyss.
Fransız filo Komutanı: Guepratte
- Tümen Komutanı: Amiral De Robeck
- Tümen Komutanı: Albay Hayes Sadler
- Tümen Komutanı: Amiral Guepratte
- Oueen Elizabeth,
- Agamemnon,
- Lord Nelson,
- Ocean,
- Irresistible,
- Albion,
- Vengeance,
- Swiftsure,
- Majestic,
- Canopus,
- Cornwallis,
- Prince George,
- Triumph
- Inflexible (Muharebe Kruvazörü)
- Sapphire,
- Amethyst,
- Dublin,
- Darthmouth,
- Ark Royal (Uçak gemisi),
- Blenheim (depo gemisi),
- 16 adet torpidobot,
- 6 denizaltı,
- 21 mayın tarama gemisi.
Savaş gemileri:
- Suffren,
- Bouvet,
- Gaulois,
- Charlamagne,
- Bir kruvazör,
- Altı torpido gemisi,
- Dört denizaltı,
- Rus Donanması’ndan Askold gemisi.
18 Mart 1915 Perşembe günü, durgun bir deniz ve güzel bir hava ile başladı...
08.00’da havalanan bir keşif uçağı Bozcaada, İmroz ve boğaz ağzı bölgelerinde çeşitli sınıftan birçok düşman harp gemisi gördüğünü rapor etti.
08.15’de Queen Elizabeth muharebe gemisinin direğinde Mondros Limanı'nda “ileriye hareket” flaması çekildi. Bu bir emirdi.
10.00’da Müttefik donanması Boğaz girişine yaklaşmaya başladı.
10.25’de Türk tarafından havalanan bir Alman tayyaresi Boğaz'a yaklaşmakta olan düşman hattını bildirdi.
10.30’da Altısı ileride ve dördü geride olarak 10 muharebe gemisi boğaza doğru ilerlemekte oldukları kıyı gözetleme postaları tarafından bildirildi.
10.30’da 1. İngiliz Filosu, Agamemnon gemisi kılavuzluğunda Boğaz'dan içeriye girdi. Triumph ve Prince George savaş gemileri önlerinde beş muhriple birlikte boğaza doğru ilerledikleri görüldü. Filo, 10 savaş gemisinin yanında karakol botları, önlerinde bir mayın tarama gemisini, Colne ve Chelmer zırhlıları eşliğinde Boğaz’dan içeri girdiler. Filonun önündeki muhripler muharebe alanını taramakta ve savaş gemilerine yol açmaktaydılar. Triumph ve Prince George muharebe gemileri kanatlardan ilerleyerek yarım saat sonra atış mevkilerine vardılar ve bombardımana başladılar. Boğaz girişindeki obüsler her iki taraftan ateşe başladılar. Ancak bu atışlarda pek etkili olmadı. Queen Elizabeth, Agamemnon, Lord Nelson ve İnflexıble ile kanatlarda, Prens George ve Triump 14.000 yarda (12.800 metre) hattına ulaşıldığında mevkilerini aldılar. Bu esnada Fransız Filosu, B Hattını oluşturmak üzere hazır beklemeye başladı.
11.00’e doğru Seddülbahir yönünden savaş gemileri görülmeye başladı. En önde Triumph, bunu sırayla Agememnon, Lord Nelson, Queen Elizabeth, İnflexıble, Prens George muharebe gemileri izlemekte idi. Bundan sonra beş torpido birer birer Seddülbahir önünden çıkarak Kumkale’ye doğru Çanakkale boğazının önünde bir hat oluşturduktan sonra sola çark ettiler.
11.00’de savaş gemileri, Kumkale gerisinden açılan obüslerin etkisi altına girdi.
11.15’te Triumph, Anadolu yakasına Halileli sırtlarına ilk mermisini attı ve İntepe’deki 120 mmlik toplardan karşılık gördü.
İtilaf devletleri donanmasının en güçlü zırhlıları olan;
Queen Elizabeth: 5 adet 38.1’lik, 16 adet 15.2’lik, 12 adet 7.6’lık
Agememnon: 4 adet 30.5’lik, 10 adet 23.4’lük, 15 adet 7.6’lık
Lord Nelson: 4 adet 30.5’lik, 10 adet 23.4’lük, 15 adet 7.6’lık
İnflexıble: 8 adet 30.5’luk 16 adet 15.2’lik topları vardı.
11.25’de önde Queen Elizabeth olmak üzere 1. tümen gemileri atışlara başladı. Bu atışlar hedeflerine ulaşıyordu. Tabyalardan bunlara karşılık verilemiyor, sadece birkaç mermi atılabiliyordu. Mayın hatlarını koruyan bataryalarda, obüsler ateşlerini arttırdılar.
1. Tümenin atış taksimi şu şekilde idi:
Queen Elizabeth; Anadolu Hamidiye tabyaları – Çimenlik kale ve tabyası,
Triumph; Dardanos bataryası ve Anadolu yakasındaki obüsler,
Lord Nelson; Namazgâh tabyası,
Agememnon; Rumeli Mecidiye tabyası,
İnflexıble; Rumeli Hamidiye tabyası,
Prens George; Tenker ve Baykuş bataryaları.
Queen Elizabeth muharebe gemisinin ateşe başlamasından on dakika sonra A hattındaki gemilerin tümü ateşe başladılar.
11.45’de Queen Elizabeth'in Çanakkale’de gümrük binası arkasına düşen 38’lik mermisi şehirde yangına neden oldu.
11.50’de Çimenlik kalesi istihkâmındaki bir bataryanın cephaneliği patladı.
11.55’de Agamemnon ile Lord Nelson, Rumeli Mecidiye Tabyasını bombardıman altına aldı. Bu sırada Dablin krüvazözü Yenişehir’i bombardıman ediyordu.
11.59’da Weymouth Kruvazörü, Kumkale arkasından görünmeye başladı. Yenişehir mevkiini toplarıyla dövmeye başladı.
12.00’da Müstahkem mevkiinde muhabere santrali isabet aldı. Genel karargâh ile istihkâmların irtibatı kesildi. Triumph, topları ile Çanakkale'yi dövüyordu. Rumeli Hamidiye tabyasında 2 top kullanılamaz hale geldi.
12.06’da Amiral de Robeck yapılan tahribatı yeterli gördüğünden 3. Filo'ya B Hattını oluşturmak üzere harekât emrini verdi. 1. Tümenin arasından geçerek daha yakın mesafeden bombardımana katılmasını emretti. GK Fransızlara ait 3. Filoda Amiral Guepratte komutasında Suffren, Bouvet, Charlemagne ve Gaulois isimli 4 gemisini vardı. Guepratte, iki gemiyi Anadolu sahili, iki gemiyi de Gelibolu sahili tarafından 1. Hat gemilerinin atışlarını engellemeyecek şekilde ilerletti. Fransız gemilerinin sahilden daha yakın ilerlemeleri, kıyılardaki kara bataryalarının ateşlerini hızlandırdı.
12.16’da Erenköy obüsleri İnflexıble’ın mesafesini kestirdiler. İnflexıble’ın 12 inçlik topu kullanılmayacak şekilde hasar görmüştü ve bir merminin üst güverteye düşmesiyle üç personeli kaybedilmişti.
12.20’de 2. hattı oluşturacak Fransız gemileri, 1. hattın yanından geçtiler. Tam bu sırada İnflexsible’nin prova köprüsüne bir vuruş kaydedildi ve telsizi çalışmayacak duruma geldi. Bundan sonraki üç dakika içerisinde üç isabet daha aldı. Birinci vuruş prova köprüsünün üstünü tutuşturmuştu. Queen Elizabeth’in 38’lik bir mermisi Çimenlik tabyasının cephaneliğine düştü ve dumansız barut fıçılarını tutuşturdu. Çimenlik istihkâmlarının boğazın girişine dönük cephesi tamamen tahrip edilmişti.
12.23’te Inflexible gemisine refakat eden istimbot battı.
12.25’de Anadolu Hamidiye Tabyası'naa kışlaya düşen bir mermi kışlanın kalan kısmını da yıktı.
12.27’de Prince George muharebe gemisi baykuş Tabyası'nı ateş altına aldı.
12.32’de Fransız gemileri İngiliz gemileri ile tüm tabya ve bataryaları atışa başladılar. Muharebe çok şiddetlendi.
12.45’de Mayınların patladığı hissedilmektedir. 1. hatta bulunan gemilerden Agamemnon muharebe gemisi ile İnflexible muharebe kruvazörü hasar görmeye başladı. Erenköy güneyinden 4 obüsten oluşan bir batarya ateşini Agamemnon üzerine toplamış ve saat 12.45 te mesafesini belirlemişti. 25 dakika içinde gemiye 12 isabet sağladı. Bu isabetlerde personel kaybı olmamış fakat Agamemnon’un 9.2 inçlik bir topuyla12 inçlik iki topu hasar gördü.
12.46’da Erenköydeki bataryalar İnflexıble’yi atış menziline aldılar. Attığı ağır mermilerden birisini Inflexıble’ın çok yakınına isabet ettirdiler. Mermi Gemiye çarpmamasına rağmen, hemen suyun yüzeyinde patladığı için geminin sol tarafında iki bölmelik büyük bir delik açtı. Aynı zamanda geminin sağ tarafı su kesiminin üzerinden yara alması ve pruva direğine çarpan başka bir merminin de güvertede yangın çıkarmasıyla geminin komuta kontrolünde zafiyetler başlattı. Geminin muhaberesi de kesildi. Gemi, yangını söndürmek ve atış menzilinden çıkmak üzere 1. hattın 1 mil kadar güneyine çekildi.
12.56’da Değirmen burnu tabyasında büyük bir patlama meydana geldi
13.00’da ikinci hatta ilerleyen Fransız muharebe gemileri savaş hattına yaklaştılar ikisi sağ, ikisi sol hatta ilerleyerek 1. hatta ulaştılar ve geçtiler. Bombardımanın şiddeti gittikçe arttı. Türk bataryaları da şiddetle karşılık vermekte idi. Mecidiyenin açtığı ateşe baykuş ve Dardanos bataryaları da katıldı.
13.15’de altı İngiliz muharebe gemisi (2. tümen) Kumkale arkasından boğaza girmeye başladılar. Irresistible, Cornwallis, Vengeance sisteminde altı İngiliz muharebe gemisi çıkarak Seddülbahir doğrultusunda bir süre ilerledikten sonra alabanda sancak ederek borda düzeninde önce Çanakkale boğazının ve sonra üçer üçer ortadaki gemilerin yanına ilerlemeye başladılar. Infilexible gemisine iki isabet sağlandı. Bir 30,5 luk topu hasar gördü. Sonraki isabetlerde komuta köprüsü ve direk tahrip edildi.
13.15’de havuzlar bölgesindeki bataryaların ateşi kesildi. Mesudiye bataryası atışları ile Bouvet gemisinin köprü üstü ve dümen evinde yangın çıktı.
13.20’de amiral Guepratte 3. tümene taarruza geçiniz emrini verdi. Amiral gemisi Suffren ve bunu takiben Bouvet Anadolu sahiline yakın ve Gaulois ile Charlemagne Rumeli sahiline yakın olarak 1. hattaki gemilerin ateşine mani olmamak üzere yanlarından geçtiler. Binbaşı Wossidlo Hamidiye istikameti ile Bouveti ateş altına aldı. Fakat atış fasılalı yapılıyordu.
13.25’de tabyalardaki topların bir kısmı, toprak altında kalmasından ve hasar görmesinden dolayı ateş edemediği için atış hızları oldukça azaldı.
13.29’da Infilexible gemisinin baş direkle çanaklık üst kapağına düşen bir sahra bataryası mermisi burada infilak etti. 3 kişi öldü. 2 subay ölüm derecesinde yaralandı ve 3 er hafif yaralandı.
13.30’da bir düşman uçağı yükseldiği görüldü.
13.38’de Merkez tabyalardan yapılan atışlar ile İngiliz keşif uçağı uzaklaştırıldı.
13.40’ta Müstahkem Mevkii Komutanı Cevat Paşa Kilitbahir’den Çanakkale’ye dönüyordu. Cevat Paşa sabah saatlerinde Kirte’ye gitmiş, 19. Tümen Komutanı Yarbay Mustafa Kemal ile görüşmüşlerdi.
14.00’da Çanakkale’ye dönene kadar vaziyeti Müstahkem Mevki Kurmay Başkanı Yarbay Selahattin üstlenmiştir.
13.45’te Türk topçusunun ateşi çok azaldı. Amiral De Robeck gemilerin kesin sonuç alma yerine yaklaşmaları ve mayın tarama faaliyetlerine başlayarak mayın bölgesine gerekli geçidi açtırmak üzere emir verme zamanının geldiğini düşünerek geride bulunan Albay Hayes Sadler komutasındaki 2. Tümenin, B Hattını oluşturan ve hasar görmekte olan Fransız tümeninin yerine geçmesini emretti.
13.47’de büyük bir mermi Infilexible’nin su kesiminde aşağıya ve gemiye çok yakın olarak infilak etti. Bunun sonucunda su kesiminde aşağıya bir yara oluştu ve bu bölmeler su ile doldu. Infilexible’ye harp sahnesini terk etmesi emri verildi. Muharebe kruvazörü ağır yaralı olarak harp sahnesini terk etti.
13.50’de Agamemnon zırhlısı da aldığı 7 isabet sonucu Inflexible ile aynı kaderi paylaştı. Gemilerden yapılan top ateşi kesildi.
13.54’de B Hattındaki Fransız gemileri boğazını terk etmeye başladılar. Suffren önde ve Bouvet arkasında. 3. tümen geriye çağırıldığı sırada Bouvet Namazgâh tabyasını bombardıman etmekte idi. Bu esnada, Gaulois’in durumu da kritik bir hal almıştı. Suya batık başı ile muharebe dışı olmuş durumda yalnız başına hareket etmekte idi. Gemi baş tarafı suya gömülü bir şekilde 3 mil süratle boğaz çıkışına ilerledi ve Bozcaada kuzeyindeki Tavşan adalarına baştankara yapılarak batmaktan kurtarıldı.
14.00 Birden Bouvet’nin sancak tarafında, büyük bir patlama meydana geldi. Birkaç dakika sonra diğer bir büyük patlama oldu. O anda ortalığı kara bir duman kapladı. Geminin ön tarafında büyük bir rahne görüldü ve takriben 3 dakika sonra alabora oldu. Bouvet patlamadan birkaç dakika sonra battı. Bouvet vuruldu ve 639 kişilik mürettebatıyla alabora oldu. 639 kişilik personelden ancak 5 subay ve 30’er olay yerine gelen Agamemnon ve Fransız gemileri tarafında kurtarıldı. Nusrat mayın gemisinin mayınları etkisini göstermeye başlamıştı. (bazı kaynaklarda 66 kişi kurtarıldığı yazılı)
Türk tabyalarının atışlarında ağırlaşma görülmeye başladı. Rumeli mecidiyesinden sadece bir, iki top ateş etmekte idi. Siperlerden dökülen topraklar, top döşemelerini kaplamış ve kamalarını sıkıştırmıştı. Dardanos bataryası sustu.
14.10’da Birleşik Filo’da Bouvet’in beklenmedik batışı şaşkınlık yaratmıştı. Queen Elizabeth ve Lord Nelson dışındaki gemiler ateşi kesmişti. Fransız gemilerini değiştirecek olan Albay Sadler, Bouvet’nin batışına ve Gaulois’in kötü durumunu görmüştü.
14.30’da Düşmanın altı balıkçı gemisi mayın aramak için olay yerine geldi. İnflexible Kruvazörü yangını söndürüp, basit onarımlarını yaparak A Hattındaki mevkide yerini aldı.
14.31’de Albay Sadler komutasındaki 2. Filo; Amiral gemisi Ocean, Anadolu yakasına yakın ve Vengeance muharebe gemisi de, Boğaz’ın batı yakasında, bunların arasında Albion ve Irresistible vardı. B Hattını oluşturan bu gemileri desteklemek üzere Swiftsure ve Majestic bulunuyordu. B Hattını yeniden oluşturacak 2. Filo A Hattından geçerek ilerlediler.
14.39’da 2. Filo 12.000 yarda mesafeden ateşe başlayarak 10.000 yarda mesafeye kadar yaklaştılar; Vengeance, Anadolu Hamidiyesi’ne; Irresistible, Namazgâh tabyasına; Ocean ise Rumeli Hamidiyesi’ne ateş ediyordu. Merkez tabyaların karşılığı, yeterli ölçüde değildi. Anadolu Hamidiye tabyası, hızlı ateş edebilen tek tabya idi. Vengeance Anadolu hamidiye tabyasını ateşi altına adlı.
14.52’de B Hattı gemileri yoğun bir şekilde istihkâmları ateş altına almıştı. Bir tek Anadolu Hamidiye tabyası hız kesmeden ateşe cevap vermekteydi.
15.00’da Yarım saat süren duraksamadan sonra ateş yeniden şiddetlendi. Anadolu hamidiye tabyasındaki toplar önce Agamemnon, sonra da Irresistible ile muharebeye devam etti. A hattındaki İngiliz gemileri 14.000 yardadan (12.800 metreden) bombardımana devam ediyorlardı.
15.07’de Vengeance’nin attığı mermilerden biri Rumeli tabyasının arka tarafında, büyük bir yangın meydana getirdi. Birkaç dakika sonra Rumeli Hamidiye tabyası ateşi kesmişti. Bundan sonra Ocean gemisi namazgâh tabyalarını bombardıman etti.
15.14’de Irresistible gemisinin yanında büyük bir patlama oldu. A hattı gemilerine rağmen etkinliğini devam ettiren Anadolu Hamidiye tabyası 14.000 yardadan ateşlerini Irresistible üzerine yönlendirmişti. Bunun sonucunda geminin yan tarafında şiddetli bir patlama meydana geldi.
15.15’de Namazgâh Tabyası'na düşen bir mermi kışlanın çatısını uçurdu. Amiralin raporuna göre bütün tabyalar, hızlı ve nişanlamaları sağlıksız bir şekilde ateşlerini sürdürüyorlardı.
15.20’de Anadolu Hamidiye Tabyası ateşini yeniden Irresistible'a yöneltti. Infilexible muharebe kruvazörü mayınlar tarafından oluşan bir yangını söndürerek hattaki yerini tekrar almıştı
15.32’de Irresistible muharebe gemisinin hafifçe yan yattığı görüldü. Gemiye yöneltilen ateş devam ettiğinden, Amiral De Robeck B Hattı savaş gemilerine mesafelerini açmaları emrini verdi. Tabyalar ara sıra ateşlerini kesseler de, gemilerin muharebe edemeyecek durumda olmaları apaçık belli idi.
16.00’da Çanakkale boğazı dışına keşif için bir uçak gönderildi.
16.05’de İnflexıble sancak baş omuzluğundan mayına çarparak yara aldı. Deniz yüzeyi altındaki baş torpido dairesi parçalandı. Gemi yana yatarak prova kesimi suya gömülmeye başladı. Aldığı yara nedeniyle hattan ayrılmak zorunda kaldı ve Bozcaada’ya yönelerek gemiyi karaya oturttular. 29 kişi öldü.
16.15’de İrresistible muharebe gemisi tabyalardan mesafe açma hareketi ile getirirken, 11.000 yarda çizgisine ulaştığında makineleri durdurmuş ve gemi akıntı hızına bırakılmış durumda iken bir mayına çarptı. Mayın, sancak makine dairesinin altından geminin merkez hattına çok yakın bir yerde patlamıştı. Makine dairesi suyla doldu. Burada görevli subay ve erlerden ancak 3’ü kurtarılabildi. Diğer muharebe gemileri, tabyaların ve bataryaların ateşlerini körletmek için, bombardımanlarını sürdürüyorlardı. Wear muhribi, İrresistıble’nin yanına geldi. Geminin komutanı Albay Dent, kurtulma olasılığı olmadığını görerek, gemiyi bırakmaya karar vermişti. Wear muhribinin komutanı, 28’i subay olmak üzere toplam olarak 582 Eri muhribe almayı başardı. İrresistıble’de Ocean muharebe gemisine yedekleme halatı vermek için 10 gönüllü kaldı.
16.35’de Amiral De Robeck 2. Filo'ya çekilme ve Ocean'ın Irresistible'i yedeğe alarak kurtarma emri verdi.
16.50’de Wear muhribi, kurtarılan personeli Qeen Elizabeth muharebe gemisine götürdü. Amiral De Robeck, o zaman geminin bir mayına çarpmış olduğunu öğrenebilmişti. Bunun üzerine ilerideki savaş hattını oluşturan gemilerin (2 nci Tümen) geri çekilmeleri için hemen emir verildi.
17.00’da düşmanın beş gemisi Bozcaada’ya çekilirken, Mecidiye tabyası Irresistible’ye ateş ediyordu.
17.10’da Wear muhribindeki İrresistıble’den kurtarılan personelin Queen elizabeth muharebe gemisine boşaltılması sona erdi. Wear muhribinin tekrar Ocean muharebe gemisinin yanına gitmesi ve Ocean İrresistıble’ı yedeğine alması, yoksa tehlikeli bölgeden çekilmesini Ocean’a bildirmesi emir edildi.
17.15’de Ocean Irresistible'a yaklaştı, ancak yedeğe alma şansı olmadığına karar verildi. İrresistible kruvazörü öbüs bataryaları tarafından şiddetli ateş altına alınmış fakat önemli bir hasar almamıştı. 17 15’te büyük bir infilak oldu. Baş kıç sancak tarafında büyük bir rahne açıldı. Gemi sancağı ağır meyletti ve baş taraf suya batmış bir şekilde gemi ikinci defa olarak harp sahnesini terk etti. Gemi şiddetle sarsıldı. Geminin sancak makine dairesinin altında bir mayın infilak etti. Ancak 3 kişi kurtarılabildi. Gemi Erenköy koyunda hareketsiz kaldı. 5 ağır obüs bataryası İrresistible üzerinde ateşlerini tevcih etmişlerdir. Birinci subay ile 26 er telef oldu.
17.30’da ateş kesildi.
17.50’de Irresistible, artık Rumeli Mecidiye Tabyası'na 10000 yarda (9.144 metre mesafede kaderine terk edildi).
18.00’de Amiral De Robeck Irresistible'ın kaderine terk edilmesi üzerine daha fazla kayıp vermemek için genel çekilme emri verdi. Geri kalan gemilerde geri dönmeye başlamışlardı.
18.05’te Ocean, Dardanos ve Soğanlıdere bataryalarının yoğun ateşleri altında geri çekilmeye başlamıştı. Ocean, İrresistıble ‘nin 1 mil kadar kuzeyinde iken sancak yönünde bir patlama oldu. Ocean mayına çarpmıştı. 15 derecelik bir açı ile eğildi. Aynı zamanda yine sancak tarafında kıçına yakın bir yere top mermisi isabet etti. Geminin sancak yönündeki kömürlükleri ile baş ve kıç geçitleri suyla doldu. Geminin dengesini sağlamak için iskele yan bölmelerine su doldurulduysa da gemide 15 derecelik bir eğilim görülmekte idi. Gittikçe yan yatan gemiyi kumanda eden subay, mürettebatı tahliye etme kararı aldı. Gemi komutanı oradan geçmekte olan Colne, Jed ve Chelmer adlı muhriplere yaklaşmalarını bildirdi. Dardanos bataryalarının çapraz ateşi altında muhripler büyük bir atılganlılıkla Ocean’daki personeli boşalttılar.
18.50’de ateş kesildi.
19.00’da Türk bataryaları tarafından İrresistible’nin battığı tarassut edildi.
19.30’da Ocean akıntının etkisiyle Morto koyuna doğru sürüklendi. Ocean için artık yapılacak hiçbir şey kalmamıştı. Gemi en sonunda, boğazın ortasında kaderine terk edildi. İrresistıble ve Ocean muharebe gemilerinin komutanları, Bozcaada’ya giderek De Robeck’e raporlarını sunduktan sonra, muhriplerle boğaza döndüler. Muhripler, 6 balıkçı gemisi ile birlikte İrresistıble’ı akıntıya çekmek ve Ocean’ın da akıntıdan çıkmasını engellemek üzere boğaza girmelerini emir aldılar. Muhripler gece yarısına kadar Çanakkale boğazı içinde aradılarsa da Her iki geminin de izine rastlayamadılar.
21.55’te Çanakkale müstahkem mevkii komutanı Cevat Paşa başkomutanlık vekâletine sunduğu raporunda
“Bir düşman muhribi batırılmış, Bouvet mayınla batmış, İrresistıble ve Ocean pek ağır hasara uğramış bir durumda sulara sürüklenmişti. Düğer gemiler üzerinde kaydedilen isabetlerin sonucunu tespit etmek mümkün olmadı.”diyordu.
22.30’da Ocean muharebe gemisi akıntısında etkisi ile Morto koyunda battı.
23.00’da Jed muhribi tarafından gemilerin bir türlü bulunamadığı, doğrulandı. Canopus da gündüz gözüyle keşif gezisi yaptı fakat o da herhangi bir ize rastlamadı. Her iki gemi de boğazın derin sularına gömülmüştür.
Sonuç:
İtilaf Devletlerinin büyük umutlarla yaptığı bu güçlü taarruzları; onlar için hayal kırıklığı ve mânevî çöküntü, yüce Türk ordusu için kutsal bir zafer ve hayati bir başarı olarak sonuçlanmıştır. Boğaz geçilememiştir. Çanakkale geçilmedi!
Boğazlar ticaret gemilerine kapatıldı ve Rusya gibi ülkeler ekonomik olarak çöktü. Boğazlar ve İstanbul ne Rusya'nın, ne de İngiltere'nin eline geçmemiştir.
Zaiyatlar:
İtilaf Devletlerinin Zaiyatları
İtilaf devletlerinin üç büyük gemisini Ocean, Bouvet, Irresistible battı. (40.400 ton) Dört gemi Inflexible, Suffren, Gaulois, Agamemnon ağır yaralanmıştır. (41.600 ton) Donanma, eldeki kuvvetinin üçte birini kaybetmiştir. Donanmanın sadece batan gemileri üzerinde:
10 adet 30,5’lik top, 2 adet 27,5’lik top, 24 adet 15’lik top, 8 adet 10’luk top, toplam top kaybı 44 olup, insan zayiatı ise 800’ü bulmuştur. [9]
Bizim Zaiyatlarımız
İnsan zayiatı:
- Dardanos bataryası: 3 subay 3 er şehit, 2 yaralı
- Anadolu Hamidiye Tabyası: 3 er şehit, 8 yaralı
- Rumeli Hamidiye Tabyası: 1 subay, 12 er şehit, 30 yaralı,
- Yıldız Tabyası: 1 er şehit,
- 8‘inci Ağır Topçu Alayı 2’inci Ağır Topçu Taburu: 1 er şehit 9 yaralı
- Numune Ağır Topçu Taburu: 1 er şehit, 3 yaralı,
- Toplam: 26 şehit, 53 yaralı.
- Almanlardan kayıplar ise: 3 er Ölü, 1 subay 14 er yaralı.
- Anadolu Hamidiye Tabyası: 355/ 35luk 15 adet, 240/ 35luk 60 adet,
- Namazgah Tabyası: 240/ 35 lik 33 adet,
- Rumeli Mecidiye Tabyası: 240/ 35lik 93 adet,
- Dardanos Bataryası: 150/ 40 lık 115 adet,
- Baykuş Mesudiye Bataryası: 150/ 45lik 114 adet,
- Tenger Havan Bataryası: 210/ 6.4 lük 17 adet,
- 8. Ağır Obüs Alayı 1. Obüs Taburu: 150/ 10.8 lik 838 adet,
- 8. Obüs Alayı 2. Obüs Taburu: 150/ 10.8lik 426 adet,
- 4. Ağır Topçu Taburu: 120/ 30 luk 142 adet,
- Numune Ağır Obüs Taburu: 150/ 10.8 338 adet,
- Hisarlık Obüs Bataryası: 120/ 11.6lık 59 adet,
- TOPLAM: 2.250 mermi kullanılmıştır. [10]
- Anadolu Hamidiye Tabyası’nda bir topun kundak ve döşemesi ağır hasar görmüş; bir adet 240 mmlik top harap olmuş. Bu tabya dolaylarında 127 mermi çukur sayılmıştır.
- Çimenlik Tabyası’nda bir adet 240 mmlik top ağır hasar görmüş, top cephaneliğine mermi isabet etmesi sonucu yangın çıkmıştır.
- Mesudiye (Baykuş) Tabyası’na düşen mermiler toplarda hasara yol açmış ve bataryanın ateşini olumsuz etkilemiştir.
- Namazgâh Tabyası’nda; kısa 210 ve 240 mmlik top harap olmuş, kullanılamayacak duruma gelmiştir.
- Obüs Bölgesi’nde ise dört adet Martin piyade tüfeği kullanılamaz duruma gelmiştir.
Komutanların Savaş ile İlgili Sözleri
İngiliz Genarali Aspinall Oglander: “Pek uygun başlamış olan gün, bu meçhul mayın hattının o olağan üstü ve ortalığı kırıp geçiren başarısı yüzünden tam bir başarısızlıkla sona erdi. Bu 20 mayının seferin talihi üzerindeki etkisi ölçülemez” demektedir.
Sir Corbert: “Felaketlerin hakiki sebebi keşif ve tayin olununcaya kadar çok geçmedi. Hakikat şu idi ki, 8 Mart gecesinde Türkler, haberimiz olmadan Erenköy koyuna paralel olarak 20 mayın dökmüşler ve balıkçı gemilerimiz, aramaları esnasında bunlara rastlamamışlardı. Türkler bu mayınları özel amaçla manevra sahamıza koymuşlar, gösterdiğimiz bütün ihtiyat ve sağgörüye rağmen baş döndürücü bir zafer kazanılmıştı”
Churchill: “1915 yılında bütün Avrupa’da milyonlarca insan bir ölüm kalım mücadelesine girmişti. Büyük taarruzlar yapılmaktaydı. Büyük milletlerin kahramanları korkusuzca muharebeye atılmaktaydılar. 2-3 milyon asker ölü ve yaralı idi. Dört beş bin harp gemisi denizlerde hareket halinde idi. Fakat nusret gemisinin gizlice döktüğü bu 20 demir kap, harbin devamı ve dünyanın geleceği bakımından diğer bütün gayretlerden daha mükemmel ve daha kesin sonuçlu hedeflere varmak içindi. Bu engel İngilizler tarafından başarı ile başlanmış olan Çanakkale harekâtını durduran bir takım psikolojik karışıklıklar doğurdu. Yalnız başına bu engeldir ki Çanakkale’nin geçilmesi önlendi. Ve gene bu engeldir ki, Türkiye’yi bir bozgundan kurtardı ve harbi uzattı. Bu yüzden mağluplar kadar muzaffer Avrupa da sarsıldı. 6–7 milyon insan düşmanlarının kurşun ve gülleleri ile değil 18 Mart sabahı Çanakkale’nin kuvvetli akıntısı altında ağırlıklarına bağlı bulundukları tel hatları ile gerili 20 demir kap yüzünden yok olup gitti.”
Saim Besbelli: “Düşmanlarımızın yenilgisi ile sonuçlanan, Türk’ün kahramanlık ve fedakârlığını bir kere daha dünyaya ispat ettiği 18 Mart günkü tarihi olayda mayınlarımızın büyük rolü vardır. Bu mayınlar Nusrat mayın gemisinin 8 Mart sabahı, puslu ve yağışlı bir havada düşman kontrolü altındaki Erenköy koyuna döktüğü hatta aittir. Birleşik filonun 3 zırhlısını kaybetmesine ve bir muharebe kruvazörünün ağır yaralanması bu mayınların eseridir.” [11]
18 Mart Günü saat 14.00’a kadar muharebeyi idare iden Müstahkem Mevki Kurmay Başkanı Yarbay Selahaddin Adil: “18 Mart günü başarının en önemli noktası erlerin ve subayların vazifelerindeki fedakârlıklarıdır. Gerek Anadolu Hamidiyesi’ni tutan Alman ve Türk askerleri, gerek Rumeli Hamidiye, Mecidiye, Namazgâh bataryaları ve merkez grubu efradı bütün gün vazifeleri başından ayrılmamışlardı. Elinden hizmet gelmeyen yaşlı askerlerimiz su taşımak, ezan okumak vesair suretle maneviyatı yükseltmeye çalışmışlardı.” [12]
General Aspinall Oglander Çanakkale Cephesi harekâtı için şu yorumu yapmaktadır: “Harp tarihini inceleyenler delice bir harp siyaseti ve bunun sonucu olarak kuvvetlerinin müthiş surette israfına ait bundan daha parlak bir örnek bulmakta belki güçlük çekeceklerdir.” [13]
Hüseyin Nihal Atsız ile başladık, yine Atsız'ın bu müthiş sözü ile bitirelim:
"Fakat ey Türk gençliği, sana soruyoruz: Sen Arap Muhammed’in mezarını artık bıraktıktan sonra senin kâben Çanakkale, Sakarya ve Dumlupınar değil midir?" [1]
Bu yazı, Çanakkale Savaşlarındaki komutanlarımıza ve adı meçhul binlerce Türk çerisine karşı bir saygı duruşudur.
Aytekin Alpaslan
18 Mart 2011
Kaynakça:
[1] Nihal ATSIZ, Atsız Mecmua, 1932, Sayı: 17 (Çanakkale Savaşı)
[2] 18 Mart 1915’den 18 Mart 2009’a Çanakkale Deniz Zaferi - Melike Bayrak
[3] Çanakkale Savaşları Tarihi. II. Ve III. Kısım. Kadri Perk. Askeri Matbaa. İstanbul. 1940. s.10
[4] Çanakkale’de Nasıl Kazandık. Tahsin Çelebican. Fen Tatbikat Okulu Harp Tarihi Öğretmeni, Vakit Matbaa. İstanbul. 1937 s.75
[5] Çanakkale Savaşları Tarihi. II. Ve III. Kısım. Kadri Perk. Askeri Matbaa. İstanbul. 1940. s.10
[6] Çanakkale Savaşı. Fahri Belen. Harp Akademisi Matbaası. İstanbul. 1935 s.14
[7] Aspinall OGLANDER; Büyük Harbin Tarihi Çanakkale, Gelibolu Askeri Harekâtı, Cilt 1. s.83
[8] Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi V nci Cilt Çanakkale Cephesi 1. Kitap Genelkurmay Basımevi 1993 Ankara s.180
[9] Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi a.g.e. s.212
[10] Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi a.g.e. s.211 – 210
[11] Çanakkale'de Türk Bahriyesi (1914 -1918), Dz. Alb. Saim Besbelli, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Basımevi, Ankara 2005 s 15
[12] Çanakkale Cephesinden Mektuplar-Hatıralar Selahaddin Adil, Yay. Haz. Muzaffer Albayrak Yeditepe Yayınları 1. Baskı 2007 İstanbul s.44
[13] Gelibolu Askeri Harekâtı. Çanakkale. Aspinall Oglander. Cilt 2 s.421
0 yorum:
Yorum Gönder